ارزیابی تخصص گرایی فضایی کاربری های تجاری و خدماتی خارج از هدایت رسمی (نمونه موردی : کلان شهر تبریز)

چکیده آمایش زمین توسط هر یک از گروههای اجتماعی یکی از کارکردهای اساسی شهرها و وجه تمایز آن از محیط پیرامونی است. و بالطبع یکی از دغدغه های اصلی برنامه ریزان و مدیران شهری است. در تبیین گسترش کاربری های شهری نظریات مختلفی مطرح شده اند که اغلب مبتنی بر مکانیسم بازار در این روند تاکید می کنند. این تحقیق با هدف ارزیابی و تبیین پراکنش و تمرکزگرایی فضایی کاربری های تجاری-خدماتی تخصصی شهر تبریز صورت می گیرد. در این راستا پس از تعریف و تحدید موضوع، نظریات مختلف در مورد پراکنش کاربری های تجاری-خدماتی در شهر بررسی و نتایج حاصل از آن جمع بندی شده است. پس از معرفی خصوصیات منطقه مورد مطالعه ابتدا فعالیت های تجاری-خدماتی بر اساس خصوصیات ویژه مکانی تفکیک و مکان استقرار فعلی هر یک در شهر تبریز بررسی شده است. سپس با انتخاب سه فعالیت نمونه تخصص گرایی فضایی آنها با توجه به معیارهای انتخابی مکان بهینه بنگاههای اقتصادی و ارزیابی گردیده است. برای وزن دهی به عوامل موثر در مکان بنگاه اقتصادی به روش تحلیل سلسله مراتبی جدول مقایسه دودویی عوامل تشکیل و امتیاز نهای و وزن عوامل محاسبه و سپس بر اساس مقایسه میزان فعلی عامل نسبت به حداقل و حداکثر میزان عامل در شهر تبریز نمرات نهایی هر عامل و نمره کل بدست آمده است. نتایج حاصل نشان می دهد کاربریهای تجاری-خدماتی بر اساس شرایط ویژه خود در مناطق مختلفی گسترش یافته اند. فعالیت های آلودگی زا دور از مناطق مسکونی یا حداقل دور از مراکز جمعیتی مکان یابی شده اند. واحدهای تجاری-خدماتی روزانه، هفتگی یا ماهانه بر اساس میزان دسترسی و محدودیت آن در نواحی مختلف شهر و در جوار مناطق مسکونی استقرار یافته اند. برخی از فعالیت ها نیز در نزدیکترین فاصله ممکن با مشتریان ویژه یا فعالیت های مکمل خود توسعه یافته اند. در این میان در توسعه فعالیتهای تجاری-خدماتی که یا در راس سلسله مراتب به عنوان عمده فروشی عمل میکنند یا حالت تخصصی داشته و در سطح شهر یا حوزه نفوذ وسیعتر منحصر به فردند. اکثرا نوعی تخصص گرایی فضایی وجود دارد. از سه فعالیت نمونه انتخاب محل استقرار پزشکان متخصص شهر با معیارهای مکان یابی بنگاههای اقتصادی تطایق داشت. ولی مکان استقرار فروشندگان مبلمان منزل و البسه خارجی با این معیارها مطابقت نداشته اند. نتایج حاصل نشان می دهد که عوامل دیگری نیز غیر از عوامل حاصل از نظریات مکان یابی بنگاههای اقتصادی در تخصص یابی فضایی کاربری تجاری-خدماتی تاثیر گذارند. عواملی که چه ناشی از انتخاب تصادفی و نقش اینرسی سکون باشد یا ناشی از مسائل روان شناختی مانند روانشناسی محیطی و یا فرایند خرید نیازمند بررسی بیشتر در تحقیقات آینده است.